KLASİK MANTIKTA KIYASIN MODALİTESİ: MOD VE ŞEKİLLER

                               Hülya ARIKAN

                        MANTIK

 Mantık  kelimesi Yunanca “logika”kelimesinin Arapça karşılığıdır. Logikos ,logos’ yani söze, akıla veya akıl yürütmeye ait demektir.[1] Arapça  karşılığı olan mantık ise” nutk” kelimesinden türetilmiş olup, insanın düşünme gücü  ve düşündüğünü dil ile ifade gücü ile ilgilidir. [2]Mantık kelimesi hem bir düşünme tarzını belirtmekte, hem de bir bilime ad olarak kullanılmaktadır. Mantıklı düşünme ye; doğru düşünme, tutarlı düşünme de denilir. Düşünme, akıl yürütme veya akıl yürütmeler zinciridir.

Mantık bilimi de bilinenden bilinmeyenin elde edilmesi için bir vasıta ve zihni hatadan koruyan bir araçtır. Mantık biliminin kurucusu Aristo’dur. Klasik mantık dediğimizde Aristo geleneğine bağlı olarak ele alınan mantığa işaret etmekteyiz. Klasik mantığa “ suri’ mantık veya formel mantık adı da verilmektedir. Gerek İslam alemin de, gerekse avrupa da yıllarca öğretimi yapılan mantık bu mantıktır.

Aristo Organon adlı kitabında mantığı altı bölüme ayırmış ve bunları beş kitap halinde ele almıştır.

1.      Kitap: Categoriae (Kategoriler-Yüklem)

2.      Kitap: Hermönetik ( Önermeler)

3.   Kitap:   Analytica  I. Analitikler(Kıyas)….II.Analitikler (Sonuç)

4.   Kitap:   Topica (Topikler)

5.   Kitap : De Sophisticis Elenchis (Sofistlik delillerin çürütülmesi)

Aristo, kategoriler ve önermeleri akıl yürütme için bir hazırlık olarak görmüştür. Mantıklı düşünme kendisini akıl yürütmede göstermektedir. Klasik mantığın en çok önem verdiği akıl yürütme ise dedüksiyondur. Diğer akıl yürütmeler olan tümevarım ve  anoloji ye klasik mantıkçılar fazla önem göstermemişlerdir.

Kıyas

 Dedüksiyon : Zihnin,  bir veya birkaç hükümden hareket ederek sonuca varmasıdır. Kıyas, dedüksiyonun en mükemmel şekli olarak kabul edilir. Bu sebeple klasik mantık akıl yürütmede esas olarak kıyası ele almıştır. Kıyas Aristo mantığının bel kemiğini oluşturur.

Aristo kıyası şöyle tanımlıyor:

Kıyas bir sözdür ki kendisine, bazı şeylerin konulmasıyla, bu konulan  şeylerden başka bir şey sadece bunlar dolayısıyla zorunlu olarak çıkar.[3]

Farabi de kıyası  şu şekilde tanımlıyor:

Kıyas önermelerden mürekkep bir delildir ki, her ne vakit o önermelere teslim olunsa ondan bizzat diğer bir önerme lazım gelir.[4]

Örnek:

1.Öncül: Bütün insanlar ölümlüdür.

 2.Öncül: Sokrat insandır .

 Sonuç: O halde Sokrat ölümlüdür.

Önceden konan önermelere öncül ve önermelerden zorunlu olarak ortaya çıkan önermeye de sonuç denir.

             Modalite, Mod ve şekilleri anlayabilmek için öncelikle kıyas çeşitleri hakkında bilgi edinmemiz gerekir.[5] Çünkü kıyas çeşitlerine göre mod ve şekiller batı mantıkçılarında ve İslam mantıkçılarında farklı şekilde ele alınmaktadır.

İlk olarak yüklemli kıyastaki kuralları mod ve şekilleri inceleyelim.

1-Yüklemli (Kesin-İktirani) Kıyasın Mod ve Şekilleri:

            Yüklemli kesin kıyasta büyük,  küçük ve orta terim diye üç terim bulunur. Sonucun

 yüklemi büyük terim, sonucun konusu küçük terim ve her iki öncülde tekrar edilene de orta terim denir.

Bütün  insanlar ölümlüdür.                      Büyük  Öncül

Sokrat insandır.                                          Küçük Öncül

O halde Sokrat ölümlüdür.

Ayrıca büyük terimin bulunduğu öncüle büyük önerme, küçük terimin bulunduğu öncüle de küçük önerme denilir.

Kesin kıyas içinde bulunan önermelerin nitelik ve niceliğine göre “mod” (darb)’lara; orta terimin bulunduğu yere göre de şekillere ayrılır.

  Modlar:

Yüklemli kesin kıyasta üç önerme vardır. Bunlar,

Tümel olumlu A                                 Tikel olumlu      I

Tümel olumsuz  E                              Tikel olumsuz   O olabilir.

Bu dört önerme çeşidi üçer üçer alındığında 64 çeşit mod bulunur.Tablo 2 deki kıyas kuralları dikkate alındığında , altıncı ve yedinci kural gereğince (a) harfi ile gösterilen 28 mod,dördüncü kural gereğince (c) harfi ile gösterilen 18 mod,sekizinci kural gereğince (e) harfi ile gösterilen 6 mod sonuç vermez.AEO mod’u  kıyasta “küçük önerme tümel olumsuz olursa ,sonuç daima tümel olur”kuralına uymadığı için,IEO mod’u ise “sonucu olumsuz olan bir kıyasın büyük önermesi tikel olumlu olmaz”Çünkü , sonuç olumsuz olduğu için , sonucun yüklemi olan büyük terim tümel olarak alınmıştır.Bu da beşinci kıyas kuralı gereğince,büyük önermede tikel olarak alınamaz.

e         e     c        c          c    e        e    c    c    c   A   A   A   A    A   A   A   A    A   A   A   A   A   A   A     A   A    A   A   A    E   E   E    E     I    I     I    I     O   O   O    O   A    E    I    O    A   E   I    O    A   E     I    O    A   E    I    O

            Sonuç olarak ,64 mod’un 52 sinin sonuç vermediği kıyas kurallarına dayanılarak anlaşılır.Sonuç veren 10 mod aşağıdaki tabloda gösterilmektedir.

Sonuç Veren Modlar A     A      A       A A     A      E         I A      I       E         I A      E       E        E O      A      A        I O      E       O       O I         O A        A  I         O

                                                                                                                                 

	a     a    a   a          c    c          c     c    c         a     a     a      a    E   E   E   E   E   E   E    E   E   E   E   E   E   E   E    E    E   E   E   E   A   A   A   A  I    I     I    I   O   O    O  O    E   A   I   O   E   A     I   O   E   A   I    O  E   A     I   O

 

		a    a    a   a           c   e    e   c    c    c          a    a     a    a      I    I    I    I    I    I    I    I    I    I    I    I    I    I    I     I      I    I    I    I    A   A   A   A  E  E  E   E   O   O   O   O      I   A   E   O   I    A   E    O  I   A   E  O  I    A   E    O
	a    a    a     a          c      c    c     a     a    a    a     a   a    a    a     O   O   O   O   O   O   O   O   O   O   O   O   O  O   O   O      O   O   O   O   A   A   A   A   E   E   E    E    I    I    I     I      O    A    E   I   O   A    E   I     O   A   E   I     O  A   E    I

 

            Şekiller

            Şekiller:

Orta terimin kıyas içinde bulunduğu yere göre kıyaslar şekillere ayrılır. Dört kıyas şekli vardır. Bunlar da birinci şekil, ikinci şekil, üçüncü şekil, dördüncü şekil diye adlandırılır. Aristo yalnız üç kıyas şeklinden bahseder. Dördüncü şekildeki modları birinci şeklin dolaylı modları olarak kabul eder. Ortaçağ Batı mantıkçıları ve ilk İslam filozofları da kıyasın üç şeklini ele almışlardır.

Aristo kıyasları, mükemmel (parfait) ve mükemmel olmayan (imparfait)diye 2 ye ayırır.”Sonucun zorunluluğunun apaçık olması için öncüllerde konulmuş olanın dışında hiçbir şeye muhtaç olmayan kıyasa mükemmel kıyas; kendileri, gerçekten konulan terimlerden gerekli olarak çıkan ama öncüllerde açıkça zikredilmemiş olan kıyasa eksik(mükemmel olmayan) kıyas derim”[6]

İslam mantıkçıları da birinci şeklin diğer şekillere üstünlük sağlayan bazı özelliklerinden bahsetmişlerdir. Bu üstünlükler şunlardır:

1-Birinci şekil daha çok kullanılmaktadır.

2-Bu şekil “Mahsurat-ı erbaa”denilen, dört önermenin en mükemmeli sayılan tümel olumluyu sonuç olarak verir.

3-Diğer şekillerin ispatlanması birinci şekle irca etmekle olur.

İslam mantıkçıları birinci şekle “miyar-ul ulum” diye isimlendirmişlerdir.

Modların Kelimelerle Gösterilmesi:

Klasik Batı Mantıkçıları her şekilde sonuç veren modları gösteren kelimeler kullanmıştır. Bu kelimeler hem modların kolayca akılda tutulmasını sağlar. Hem de son üç şeklin birinci şekle nasıl indirgeneceğini gösterir.

Birinci şekilde :Barbara,Celarent,Darii,Ferio

İkinci Şekilde:Cesare,Camestres, Festino, Baroco

Üçüncü Şekilde:Datisi,Disamis,Felapton,Ferison,Bocardo

Dördüncü Şekil:Bramantip,Camenes,Dimaris,Fesapo,Fresison

Bu kelimeler rastgele seçilmemiş olup, kıyasla ilgili çeşitli bilgileri özetler.

1-Her kelimenin sesli harfleri, o şekilde, sonuç veren bir mod’u ifade eder.

Kelimedeki sesli harfler önerme çeşitlerini gösteren harflerdir. Örnek:

Barbara      Birinci şeklin sonuç veren modlarından birini gösterir.   A A A

2-İkinci, üçüncü ve dördüncü şekiller mükemmel şekil olan birinci şekle irca edilir. İkinci, üçüncü ve dördüncü şekillerde ki modları gösteren kelimelerin başında bulunan sessiz harfler  B ,C, D, F mükemmel şekil olan birinciden hangi moda irca edilmesi gerektiğini gösterir. Örnek:

Darapti          Darii(birinci şekilde ki mod)

3-   Kelimelerin içinde bulunan sessiz harfler irca işleminin nasıl yapılacağını gösterir.

“s” ve “p” kendinden bir önceki önermenin düz döndürme yapılacağını gösterir.Örnek: Festino  (“s” den önceki büyük önermedir,  tümel olumsuz olduğu için düz döndürüldüğünde yine tümel olumsuz olacaktır.)veya Darapti (“p” den önceki a küçük önermedir, tümel olmlu olduğu için düz döndürüldüğünde  tikel olumlu olacaktır.

“m” harfi ircada önermelerin yer değiştirmesi gerektiğini, yani büyük önermenin küçük, küçük önermenin büyük önerme olması gerekir.

Örnek:Camestres

 ”c” icranın sadece saçma yöntemi ile yapılacağını gösterir.Yani irca edilen modun yanlışlığı gösterilerek mevcut mod’un doğruluğu ispat edilir.

Örnek: Baroco ve Bocardo

Dört Şekil ve Kuralları

Mod bahsinde 64 mümkün mod bulunduğunu, fakat bunlardan ancak 10’unun sonuç verdiğini görmüştük. Şimdi sonuç veren 10 modla 4 şekli birlikte ele alıp ta bunların birleşimini dikkate alırsak 10x4=40 çeşit kıyas elde edilmiş olur. Fakat bu kıyas çeşidinin de hepsi sonuç vermez. Çünkü kıyasın sonuç vermesi için  o şekillerin bağlı bulunduğu özel kurallara uyması gerekir. Şimdi şekillerin özel kurallarını ve her şekilde sonuç veren modları inceleyelim.

Birinci Şekil: Orta terim büyük önermede konu ve küçük önermede yüklem olursa birinci şekilden kıyas olur.Örnek:

Bütün insanlar ölümlüdür.   

Sokrat insandır.

O halde Sokrat ölümlüdür.

Birinci şekilden olan kıyaslar mükemmel kıyaslardır ve iki kuralı vardır.

1-Küçük önerme olumlu olmalıdır.

2-Büyük önerme tümel olmalıdır.

Bu iki kurala göre birinci şekilden şu dört mod sonuç verir.

2 Tümel	Her  O B dir Her  K O dur Her  K B dir	A A A	Barbara
	Hiçbir OB değildir Her  K O dur Hiçbir K B değildir	E A E	Celarent
2 Tikel	Her  O B dir Bazı  K O dur Bazı  K B dir	A I I	Darii
	Hiçbir O B değildir Bazı  K O dur Bazı K B değildir.	E I O	Ferio

İkinci Şekil:  Orta terim her iki öncüllerde de yüklem olursa ikinci şekilden kıyas olur. İkinci şeklin 2 kuralı vardır:

1-İki öncülden birinin olumsuz olması gerekir.

2-Büyük önerme tümel olmalıdır.

2 Tümel Hiçbir B O değildir Her     K O dur Hiçbir K B değildir E A E Cesare Her      B O dur Hiçbir  KO değildir Hiçbir  KB değildir A E E Camestres 2 Tikel Hiçbir  BO değildir Bazı    K O dur Bazı    K B değildir E I O Festino Her   B O dur Bazı  K O değildir Bazı  K B değildir A O O Baroco

Bu iki kurala uygun olarak ikinci şekilden sonuç veren modlar şunlardır.

Üçüncü Şekil: Orta terim her iki öncülde de konu olursa üçüncü şekilden kıyas olur.

Üçüncü şeklin iki kuralı vardır.

1-Küçük önerme olumlu olmalıdır.

2-Sonuç daima tikeldir.

Bu kurallara göre sonuç veren modlar şunlardır.

	Altı Tikel Her BO dur Her OK dir Bazı KB dir A A I Daraptı Bazı O B dİr Her  O K dir Bazı K B dir I A I Disamis Her O B dir Bazı O K dir Bazı  K B dir A I I Datisi Hiçbir OB değildir Her Ok dir Bazı KB değildir E A O Felapton Bazı O B değildir Her O K dir Bazı K B değildir O A O Bocardo Hiçbir O B değildir Bazı O K dir Bazı K B değildir E I O Ferison

 

Dördüncü Şekil: Eğer orta terim büyük önermede yüklem, küçük önermede konu olursa dördüncü şekilden bir kıyas olur.

1-Büyük önerme olumlu olursa, küçük önerme de tümel olur

2-Küçük önerme olumlu olursa sonuç daima tikel olur.

3-Olumsuz modlarda  büyük önerme tümel olmalıdır

Bir Tümel Her B O dur Hiçbir O K değildir Hiçbir K B değildir A E E Camenes Dört Tikel Her BO dur Her O K dir Bazı KB dir A A I Bramantip Bazı B O dur Her O K dir Bazı K B dir I A I Dimaris Hiçbir BO değildir Her O K dir Bazı K B değildir E A O Fesapo Hiçbir B O değildir Bazı O K dir Bazı K B dir E I O Fresison

Dördüncü şekilden sonuç veren modlar şunlardır.

Yukarıda belirttiğimiz gibi Aristo da dördüncü şekil yoktur. İlk olarak dördüncü şekli Galien icat etmiştir.

Dördüncü şekli kabul etmeyenler, tıpkı Aristo gibi dördüncü şekli, birinci şeklin dolaylı modları olarak kabul ederler.

Emile Boirac hem şekilleri, hem de modlarını bir seferde görmeye yarayan bir cetvelde göstermiştir.

Tablo:3

Emile Boirac’ın şekil ve modları gösteren Cedveli

Şekiller			Yedi Olumlu Mod	On iki Olumsuz Mod	Sonuç
Birinci Şekil	O	B	Barbara	Celarent	İki tümel
	K	O	Darii	Ferio	İki tikel
	K	B
İkinci Şekil	B	O		Cesare Camestres	İki tümel
	K	O
	K	B		Festino Baroco	İki tikel
Üçüncü Şekil	O	B	Darapti	Felapton	Altı tikel
	O	K	Datisi	Ferison
	K	B	Disamis	Bocardo
Dördüncü şekil	B	O		Camenes	Bir tümel
	O	K	Bramantip	Fesapo	Dört tikel
	K	B	Dimaris	Fresison

2-Seçmeli(istisna-i) Kıyasta Şekil ve Modlar

Seçmeli kıyas sonucun aynının yahut karşıt halinin öncüllerde hem şeklen hem anlam bakımından bulunduğu kıyaslardır.

Seçmeli kıyasların öncüllerinden ya biri şartlı önermeli, diğeri yüklemli önerme olur veya her iki öncül de şartlı önerme olur.

Birinci önermenin şartlı önerme olması gereklidir. Bu sebeple birinci öncüle şartlı öncül, ikinci öncüle seçmeli öncül denir. Seçmeli öncül şartlı öncülün taraflarından birisi veya bir tarafın karşıtıdır.Seçmeli kıyasın birinci öncülü kıyasın tipini tayin eder. Şartlı öncül ya bitişik şartlı önermeden veya ayrık şartlı önermeden yapılır.

Batı mantıkçıları seçmeli kıyasın bu türlerini, basit kesin kıyasın şekillerine benzetmişlerdir. Bu durumda, şartlı öncülü bitişik şartlıdan olanların iki, ayrık şartlıdan olanların da iki şekli vardır. Tricot, bu şekillerinde ayrı ayrı modları bulunduğunu her şekle ait modlarla gösteriyor.

Bitişik Şartlı Kıyasların Şekil ve Modları:

Birinci Şekil:

-          Orta terim, büyük önermenin taraflarından birisidir.Eğer orta terim birinci önermede mukaddem olup, ikinci önermede aynen alınırsa birinci şekilden kıyas olur.

1.      Mod	Eğer      S A ise   S B dir               S A dır O halde  S B dir.
2.      Mod	Eğer        SA ise  S B değildir                 S A  dır   Ohalde    S A değildir
3.      Mod	Eğer     S A  değilse    S B dir              S A  değildir O halde S B  dir
4.      Mod	Eğer    S A değilse  S B değildir             S  A değildir O halde S B değildir

İkinci Şekil:

Eğer orta terim, birinci önermede tali olup da, ikinci önermede bunun karşıt hali bulunursa ikinci şekilden kıyas olur.

1.Mod	Eğer   S A ise  S B dir.                         S  B değildir O halde  S A değildir.
2. Mod	Eğer SA ise S B değildir                     S B dir O halde   S A değildir
3. Mod	Eğer  S A değilse S B dir                              S B değildir O halde S A dır
4. Mod	Eğer S A değilse  S B değildir                              S B dir O halde S A dır

_{Ayrık Şartı Kıyasların Şekil ve Modları:}

_{Birinci şekil:}

_{Büyük önermesi ayrık şartlı olan bir kıyasın, küçük önermesi ya taraflardan birinin aynı veya karşıt hali olur. Eğer taraflardan birinin aynı alınıp, ikinci öncül yapılırsa diğerinin karşıt hali sonuç olur.}

1.       Mod:	Ya             S A      dır ya S  A’ dur                   S A   dır O halde    S A’  değildir
2.       Mod:	Ya             S  A dır  ya  S A’ değildir                   S  A dır O halde     S A’ dır
3.Mod	Ya             S A değildir ya S A’ dur                   S A  değildir O halde     S A’ değildir
4.Mod:	Ya             S A değildir ya  S A’ değildir                   S A değildir O halde     S A’ dur

_{İkinci Şekil:}

_{Taraflardan biri nin “karşıt hali” alınıp ikinci öncül yapılırsa diğerinin aynı sonuç olur.}

1.Mod:	ya        S A dır  ya S A’ dur              S A değildir o halde  S  A’ dur
2.Mod:	ya          S  A dır ya  S A ‘ değildir                S  A değildir O halde  S A’ değildir
3.Mod:	ya         S A değildir ya S A’ dur              S A dır O halde S  A’ dur
4.Mod:	ya         S  A  değildir ya S  A’ değildir              S  A dır O halde S  A’ değildir

_{KIYASIN MODALİTESİ (KİPLİĞİ-CİHETİ )}

        Modalite, eski dilde ''cihet" kelimesi ile karşılanmış, bazıları da ; Türkçe karşılık olarak "kiplik" kelimesini kullanmışlardır. Cihetin dilimizde daha çok yön karşılığında kullanıldığı ve kiplik'in ise, modalite anlamını vermeyip, yapışık, bitişik, yaklaşık, anlamlarında kullanıldığı için yenisi bulununcaya kadar modalite kelimesini kullanmak en uygun olanıdır. Modalitenin kelime manası ise “biçim”dr.

İslâm mantıkçıları tarafından modalitenin bir çok tanımı yapılmıştır;

Modalite, önermenin yüklemine bitiştirilen, ağızdan bir defada çıkan sestir ve önermenin yükleminin, önermenin konusuna yükleme keyfiyetine delalet eder.

_{Kıyasın Modalitesi; Kıyası  oluşturan önermelerin modalitesine göre sonucun modalitesini belirlemektir. Kıyasın modalitesini anlayabilmemiz için önce önermedeki modaliteyi incelememiz gerekmektedir. Çünkü kıyasın modalitesi önermenin modalitesine dayanır. Daha doğrusu modal önermeler kullanılarak, modal kıyaslar oluşturulur. Önermedeki modalitenin çeşitlendirilmesinde klasik batı mantıkçıları ile İslam mantıkçıları arasında fark vardır.Önermede bulunan modalitenin tanımını son dönem mantıkçılarından Ahmet Cevdet şu şeklide tanımlamaktadır.:}

_{“Bir önermede  bazen konu ile yüklem arasında ki nisbet bir kayıtla kayıtlanır; önermenin doğruluğu  o kaydın doğruluğuna bağlıdır. İşte o kayda önermenin modalitesi(kipliği) denir.} Kısaca modalité, bir önermenin işaret ettiği şeyin mümkün, mümteni veya zorunlu olup olmamasıdır.[7]

_{Modalite ya zarfların sayısınca olur ya da Aristo da olduğu gibi belli sayıda modaliteden bahsedilir .Mantıkçılar belli sayıdaki modaliteyi tercih etmişlerdir.}

_{Konu ile yüklem arasında ki bağ bir değişikliğe tabi tutulduğuna göre ‘ bir modal önermede iki hüküm bulunur.o halde modaliteyi hüküm üzerine verilmiş hükümdür diye tanımlayabiliriz}

_{Örnek:“Zorunlu olarak insan hayvandır”önermesinde iki hüküm vardır.}

_{1-“İnsan hayvandır”birinci hüküm   2- “zorunludur”ikinci hüküm}

_{“zorunludur”hükmü ,”insan hayvandır” hükmü üzerine verilmiştir.}

_{Şimdi Aristo,Ortaçağ Batı Mantıkçıları ve İslam Mantıkçılarının modal önerme ve modalite anlayışlarını inceleyelim:}

_{1a-Aristo da  Modale Önerme:}

Aristoteles, modal önermeleri ele almakla beraber "mod" veya "modal" kelimelerini kullanmamaktadır. Aristo da modalite pek açık değildir. Çünkü Aristoteles, Organon' un ikinci kitabında, mümkün, imkansız, zorunlu ve kontenjan önermelerden bahsederken Organon'un üçüncü kitabı olan Birinci Analitikler"de şöyle demektedir: "Her öncül (önerme) ya bir arı ya bir zorunlu veya bir olağan (contingent) yükleme olur." 

_{Buna göre Aristo  3 çeşit önerme kabul ediyor.}

_{1-Arı (basit ) önerme-assertorique ( Basit önerme modalitesi olmayan önermedir.)}

_{2-Zorunlu önerme}

_{3- Kontenjan(mümkün) önerme}

_{1b-. Aristo’ya göre Kıyastaki Modalite}

_{Aristo Kıyasların modalitesine Birnci Analitikler’de  geniş yer vermiş, öncüllerin ,apodiktik ,kontenjan ve asertorik oluşlarına göre kıyasların nasıl bir sonuç vereceğini incelemiştir.}

_{Aristonun kabul ettiği üç önermeye göre kıyasın şekil ve modları  şöyledir:.}

_{I-Kıyasın öncüllerinden ikisi de zorunlu olursa sonuç zorunlu olur..}

_{II-Fakat öncüllerden birisi zorunlu ikincisi basit yükleme olduğuna göre şekiller  meydana gelmektedir.}

_{Birinci şekil: Zorunlu önermenin büyük ve küçük önerme olmasına göre sonuç değişmektedir.}

_{Birinci şeklin dört mod’undan her biri için iki ihtimal olmak üzere sekiz tip modal kıyas mümkün olur.}

B K S	AZ AY AZ	Büyük önerme tümel  olumlu ve  zorunlu Küçük önerme  tümel olumlu  basit Tümel zorunlu	Barbara
B K S	AY AZ AY	Büyük önerme tümel  basit Küçük önerme tümel zorunlu Sonuç tümel yalın
B K S	EZ AY EZ	Büyük önerme  tümel olumsuz zorunlu Küçük önerme tümel olumlu basit Tümel olumsuz zorunlu	Celarent
B K S	EY AZ EY	Büyük önerme tümel olumsuz basit Küçük önerme tümel olumlu  zorunlu sonuçtümel olumsuz basit
B K S	AY IZ IY	Büyük önerme  tümel  basit Küçük önerme tikel zorunlu sonuç tikel basit	Darii
B K S	AZ IY IZ	büyük önerme tümel zorunlu Küçük önerme tikel basit Sonuç tikel zorunlu
B K S	EZ IY OZ	Büyük önerme Tümel olumsuz  zorunlu Küçük önerme tikel  basit sonuç tikel olumsuz  zorunlu	Ferio
B K S	EY IZ OY	Büyük önerme tümel olumsuz basit küçük önerme tikel zorunlu sonuç tikel olumsuz yalın

_{İkinci şekil:}

_{Zorunlu öncül olumsuz ise sonuç zorunlu,eğer zorunlu öncül olumlu ise sonuç basit(assertorik) olur.}

_{Her mod için iki ihtimal vardır.}

B K S	EZ AY EZ	cesare		B K S	EZ IY OZ	Festino
B K S	EY AZ EY			B K S	EY IZ OY
B K S	AY EZ EZ	camestres		B K S	AY OZ OZ	Baroco
B K S	AZ EY EY			B K S	AZ OY OY

_{Üçüncü Şekil:}

_{Öncüllerin her ikiside olumlu olursa sonuç zorunlu olur.}

_{Biri olumlu diğeri olumsuz olursa,zorunlu olan olumsuz ise sonuç zorunlu, zorunlu olan olumlu ise sonuç zorunlu olmayacaktır.}

B K S	AZ AY IZ	Daraptı		B K S	EZ AY OZ	Felapton
B K S	AY AZ IZ			B K S	EY AZ OZ
B K S	IY AZ IZ	Disamis		B K S	AZ IYJ IZ	Datisi
B K S	IZ AY IY			B K S	AY IZ IZ
B K S	OZ AY OZ	Bocardo		B K S	EZ IY OZ	Ferison
B K S	OY AZ OY			B K S	EY IZ OY

_{Sadece II .kurala göre şekillenmiş modları tablo haline getirdik}

_{Diğer maddeler;}

_{III-Öncüllerden ikisi kontenjan (mümkün)olan kıyaslar}

_{IV-Öncüllerden birisi assertorik, diğeri kontenjan olan kıyaslar}

_{V_Bir öncülü zorunlu,diğeri kontenjan olan kıyaslar}

_{Bu maddelere ait tabloları görmek için bkz .Klasik Mantık Necati Öner s.165-169}

_{2a-Klasik Batı Mantıkçılarında Modal Önerme:}

_{Ortaçağ batı mantıkçıları modal önermeleri karışık önermeler arasında saymış ve bir önermeyi şu dört modan birisinin değişikliğe uğratacağını söylemişlerdir:}

_{----Mümkün ,kontenjan,İmkansız, zorunlu-----Görüldüğü gibi Aristo 2. kitap önermelerde bu dört modalite den bahsetmiş fakat Birinci Analitiklerde ikisini dikkate almıştı. Ortaçağ mantıkçıları Aristo da ki bu iki modalite sayısını dörde çıkarıyor. Modal önerme karmaşık önerme olduğuna göre Batı mantıkçıları asıl önermeye “dictum”, tali önermeye ise “modus” diyorlar. Modus “mümkün ,kontenjan,imkansız ,zorunlu”olabilir. Bunların niteliği ve niceliği dikkate alındığında onaltı çeşit önerme ortaya çıkıyor.}[8]

_{3a-İslam Mantıkçılarında Modale Önerme:}

_{İslam mantıkçıları arasında  modalite anlayışı bakımından ,iki farklı görüş bulunmaktadır.}

_{Mütekaddimin  ve müteahhirin modaliteyi farklı olarak ele almışlardır..}[9]

_{Mütekaddimin:3 türlü modalite kabul ediyor.}

_{1-İmkan (possibilite) 2-imtina(impossibilite) 3-vücub (necessite)}

_{Bu üç türlü modalite ayrımı ibn Sina geleneğine göre yapılmış}[10]

_{Farabi de ise;}

_{1-Zaruri    2-Mümkün   3- Mutlak}

 _{Aristo  da ki basit önermeyi karşılayan mutlak’ı modalite çeşiti  saymakla Aristo’dan ayrılmış gözükse de  mutlak’ın modalitesinin diğer modaliteden ayrıldığını söylüyerek iki çeşit modalite kabul etmektedir.}

_{Müteahhirin:}

_{Eskilerin üç modalitesine karşılık}

_{1-Zorunluluk 2-Devam 3-Fiil  4-İmkan diye dört modalite kabul ederler. Dört modalitenin farklılıklar ve birbirleri ile olan ilişkileri dikkate alınarak çeşitli modal önermelerden bahsederler.}[11]

_{Bunlar sekizi basit ve yedisi mürekkep olmak üzere onbeş modal önermedir}[12]

_{Basit Modaliteli Önermeler:}

_{1-Zaruriye-i mutlaka: “Zat-ı mevzu” me vcut oldukça, yüklemin konuya yüklenmesinin zorunluluğu ile hükmolunan önermeler} 

   _{Her insan mevcut oldukça zorunlu olarak hayvandır       Her insan mevcut oldukça zorunlu olarak taş değildir}

_{2-Meşrute-i amme:”Vasf-i mevzu” mevcut oldukça yüklemin konuya yüklenmesinin zorunluluğu ile hükmolunan önermelerdir.}

_{Her yazıcı yazı yazdığı müddetçe zorunlu olarak parmakları hareket eder.}

_{Her yazıcı yazı yazdığı müddetçe zorunlu olarak parmakları hareketsiz değildir.}

_{3-“Vaktiyye-i mutlaka:”:Belli bir zamanda , yüklemin konuya yüklenmesinin zorunluluğu ile hükmolunan önerme}

_{Ay “vakti heyule”de zorunlu olarak tutulur            Ay”vakti heyule”de zorunlu olarak ışıklı değildir.}

_{4-“Münteşire-i Mutlaka”:Belirsiz bir zamanda, yüklemin konuya yüklenmesinin zorunluluğu ile hükmolunan önermelerdir.}

_{Ay gecenin birinde zorunlu olarak  tutulur                  Ay  gecenin birinde zorunlu olarak ışıklı değildir.}

_{5-Daime-i Mutlaka:”Zat-i mevzu” mevcut oldukça nispetin devamı ile hükmolunan önermelerdir.}

_{Her insan mevcut oldukça devamlı olarak hayvandır       Her insan mevcut oldukça devamlı olarak, taş değildir}

_{6-Örfiyye-i amme:”Vasf-ı Mevzu” devamlı oldukça, yüklemin konuya yüklenmesinin devamı ile hükmolunan önermelerdir.}

_{Her yazıcı yazı yazdığı müddetçe daima parmakları hareket eder.        Her yazıcı yazı yazdı müddetçe daima parmakları hareketsiz değildir.}

_{7”-Mutlaka-i amme”:Nispetin fiiliyatı ile, yani yüklemin konuya yüklenmesinin, bir defa olsun fiile çıkması ile hükmolunan önermelerdir.}

_{Her güvercin bilfiil uçucudur                     Anka bilfill uçucu değildir.}

_{8-Mümkine-i  amme: Yüklemin konuya bir imkan ile yüklenmesi ile meydana gelen önermelerdir.}

_{Her  ateş    bilimkan   sıcaktır         Her ateş bilimkan soğuk değildir} 

_{Bileşik Modaliteli Önermeler :} 

_{Basit Önermeler, devam ve zorunluluk modalitesi ile kayıtlanarak bileşik önermeler elde edilir.} 

_{1-Meşrute-i hasse: Zatın devamsızlığı ile kayıtlanan “meşrute-i ammeye” denir.}

_{Her yazıcı madem yazıcıdır, bizzat parmakları hareket eder.Lakin haddizatında devamlı değil}

_{2-Örfiye-i hasse: Vasfin devamsızlığı ile kayıtlanan “örfiye’i amme”ye denir.}

_{Her yazıcı yazı yazdığı müddetçe devamlı olarak parmakları hareket eder, lakin haddizatında devamlı değil.}

_{3-Vaktiye-i La daime veya vaktiye : Özün devamsızlığıyla kayıtlanan “vaktiye-i mutlaka” ya denilir.}

_{Ay, vakti heylulede zorunlu olarak tutulur, lakin aslında devamlı olarak değil.}

_{4-Münteşire-i la daime veya münteşire: Devamsızlıkla kayıtlanan “münteşire-i mutlaka ya denilir.}

_{Bir gün zorunlu olarak ay tutulur, lakin devamlı değil.}

_{5-Vücudiye-i La daime :Devamsızlıkla kayıtlanan “mutlaka-i amme” ye denir.}

_{Her güvercin bilfiil uçucudur, lakin devamlı değil.}

_{6-“ Vücudiye-i La zaruriye”:Yüklemin konuya yüklenmesinin zorunlu olmaması ile kayıtlanan “mutlaka-i amme’ye denir.}

_{“Her insan bilfiil gülücüdür, lakin bu gülücük zorunlu değildir.”}

_{7-“Mümkine-i Hasse”:Yüklemin konuya yüklenmesinin zorunlu olmaması ile kayıtlanan “mümkine-i amme”ye denir.}[13]

_{“Her insan bilimkan yazıcıdır, fakat zorunlu değildir.”}

_{Bu onbeş önerme mantıkçılar tarafından en çok dikkate alınan önermelerdir. Bunlardan başka şu önermelerden bahsedilir.}

_{Mutlaka-i vaktiye:Yüklemin konuya yüklenmesi belli bir zamanda olup nispetin tahakkuku ile hükmolunan önermedir.    “Ay bilfiil”vakti heylulede tutulur”}

_{Mutlaka-i münteşire:Yüklemin konuya yüklenmesi, fiilin olduğu vakitte vuku bulan önermelere denir.}

_{Ay’ın varolduğu vakitlerin birinde ay fiilen tutulur.}

_{“Hinniye-i Mutlaka”:Hüküm” Vasfi mevzu” un bazı vakitlerinde, fiilen gerçekleşmesi ile verilirse,”hiniye-i mutlaka” denir.          Her zatulcenpli  bu hastalığın devam ettiği zamanların bazısında öksürür.}

_{Hinniye-i La daime: “Hiniye-i mutlaka” devamsızlıkla kayıtlanırsa hinniye-i la daime olur.}

_{Her zatülcenpli bu hastalığın devam ettiği zamanların bazısında öksürür lakin devamlı değil}

_{Hinniye-i mümkine:Önermede aykırı yönden, yani olumlu ise olumsuz, olumsuz ise olumlu yönden zorunluluğun olumsuz kılınması ile hükmedilen önermelerdir.}

_{Her zatürcenpli,zatürcenp olduğunda öksürmesi mümkündür.}

_{Mümkine-i Vaktiyye: Konunun var olduğu vakitlerden birinde, aykırı yönden zorunluluğun olumsuz kılınması ile hükmedilen önermelerdir. Ay “vakti heylule”de “imkanı am” ile tutulur.}

_{3b-İslam Mantıkçılarında Kıyasların Modalitesi(Muhteliad)}

_{Yukarıda açıklanan modal önermelerin her biri ayrı ayrı büyük ve küçük önerme olabilirler.Bu durumda 169 kıyas tipi mümkündür.fakat bunların hepsi sonuç vermez.Genel kıyas kurallaına ek olarak her şekil için modalite bakımından da bazı kurallar kabul edilmiştir.}

_{Şekillerin Kuralları:}

_{-Birinci şeklin şartı küçük önermenin “fiiliyetidir”. Yani küçük önerme mümkine-i amme ve mümkine-i hasse olamaz:}

_{-Önermeler iki gruba ayrılır Birinci grupta bulunan ve vasfiyat-ı erbaa denilen “meşrute-i amme, meşrute-i hasse, örfiye-i amme ve örfiye-i hasse”bulunur.}

_{Eğer büyük önerme bunların dışında ikinci gruptaki önermelerden biri olursa sonuç  büyük önermenin modalitesi gibi olur.}

_{Eğer büyük önerme” vasfiyat-ı erbaa”dan biri olursa sonuç ek  3 gibi olur.}

_{-İkinci Şekil için şu şartlar aranır:}

_{-Eğer küçük önerme , zaruriyet-imutlaka olursa ,13 önermenin her biri büyük önerme olabilir.}

_{-Eğer küçük önerme , daime-i mutlaka olursa , iki mümkine hariç diğerleri büyük önerme olur.}

_{-Zaruriye-i mutlaka  ve daime-i mutlaka dan başkası küçük önerme olursa büyük önerme ek 4 de ki gibi olur.}

_{-Eğer mümkine-i  amme ve mümkine-i hasse küçük önerme olursa ,büyük önerme zaruriyet-i mutlaka,meşrutiyet-iamme ve meşrutiyet-ihasse olabilir.}

_{-Üçüncü Şekil kıyasların durumu birinci şekildeki gbidir.}

_{Ancak büyük önerme “vasfiyat-ı Erbaa dan biri olursa sonuç küçük önermenin döndürülmesi gibidir.Bu şartlardaki sonuç için ek 5 e bakınız.}

_{-Dördüncü şekil kıyasların sonuç vermesi için 5 kural vardır.}

_{-Mümkine-i amme ve mümkine-i hasse öncüllerde kullanılamaz.}

_{-Olumsuz öncüllerdeki önermeler, döndürülebilen önermelerden olmalıdır.}

_{Şu önermelerin olumsuzları döndürülebilir.Zaruriye,daime, meşrute-i amme,meşrute-i hasse, örfiye-i hasse}

_{Bu Şart A A I ve I A I modları dışında kalanlar için geçerlidir.}

_{-Küçük önerme zaruriye veya daime, büyük önerme ise ikinci maddede adları geçen olumsuzları döndürülebilen altı önermeden biri olmalıdır. Bu Şart A E E mod’u için geçerlidir.}

_{-A O O mod’unun büyük önermesi yukarıda adı geçen altı önermeden birisi olabilir.}

_{-I E O mod’unun küçük önermesi Meşrute-i hasse ve örfiye-i hasseden birisi, büyük önerme ise yukarıdaki altı önermeden biri olabilir. (dördüncü şekil ile ilgili cetvel için ek 6 ya bakınız.}

  _-

---

[1] Mehmet Bayraktar-İslam Felsefesine giriş s.156

[2] Mantık ıstılah anlamını almadan kelime manasında 850 yıllarında filolog us-Sıkkit  Arap dili üzerindeki meşhur eserine ad vererek kullanmıştır(Kitab islah il-Mantık). Mehmet Bayraktar-İslam Felsefesine giriş s.157

[3] Necati Öner.Klasik Mantık s. 122(Aristo, Organon III. Birinci Analitikler (atademir terc),s.5

[4] Mehmet Bayraktar-İslam Felsefesine Giriş

[5]Bkz. Ek tablo 1

[6]Necati Öner- Klasik Mantık s.137 (Aristo,Organon III,Birinci Analitikler,Atademir tercümesi,s.5)   

[7]Ayrıntılı bilgi için bkz. İbrahim Çapak-İlk dönem İslam mantıkçılarının modaliteye yaklaşımı

[8] Ayrıntılı bilgi için bakınız.Necati Öner-Klasik mantık s. 94-95

9-Saadettin Taftazaniden önce gelenlere mütekaddimin sonra gelenlere müteahhirin Sadettin Taftazani, İslâm âlimlerinin en büyüklerindendir. İsmi,Mes’ûd bin Ömer’dir. 1322 (H. 722) senesinde Horasan’da Nesâ civârındaki Teftâzân kasabasında doğdu. 1390 (H. 792)de Semerkant’ta vefât etti.

[10]Tony Street İslam mantık Tarihi s. 165

[11] Tony Street  İslam mantık s. 119

[12]Necati Öner - Klasik Manıtk s. 101

[13] Arapça felsefede imkanın dört anlamı Tony Street İslam Mantık Tarihi s.122